در جهت تحقق دیدگاه اسلام در نظام حکومت اسلامی به ویژه در بستر اقتصادی، یکی از مهمترین موضوعات این عرصه تطبیق این آموزه ها در نظام مالیاتی است که یکی از چالش برانگیزترین مباحث میان فقها و اقتصاددانان و نیز حقوقدانان را ایجاد نموده است .
تعامل نظام مالی اسلام با نظام مالیاتی به دلیل وجود برخی از حقوق مالی، در جوامع اسلامی اهمیت بسیار پیدا میکند. در نظام مالیاتی دولت اسلامی، به دلیل فرازمانی و فرامکانی بودن برخی از حقوق مالی، مالیاتها هم باید از جنبۀ شرعی و هم از نظر اقتصادی توجیه داشته باشند. از سوی دیگر، باید همان نقشی را نیز داشته باشند که مالیات های مذهبی در صدر اسلام در هدایت فعالیتهای مزبور باید نیازهای دولت اسلامی در حال حاضر را نیز تأمین کنند. مالیات حکومتی در کنار مالیات اسلامی میتواند به عنوان مکمل عمل کند و پذیرش عمومی آن مؤثرتر واقع شود. گاهی از روشهای مالیات اسلامی، جهت بهره برداری هرچه مطلوب تر استفاده شده و گاه نظام مالیاتی به گونهای سامان مییابد که وقتی مالیات اسلامی آن پرداخت شود، مالیات حکومتی آن نیز پرداخت شده باشد .
۱. انواع وجوهات شرعی با رویکرد عام:
وجوهات شرعی: مجموعۀ واجبات مالی دینی که مکلفان بر حسب مورد موظّف به تأدیۀ آن هستند و خود به دو معنا اطلاق میگردد: معنای اعم و اخص . وجوهات شرعی به معنای اخص ماهیتاً نوعی مالیات شمرده میشوند (مورد نظر این بحث
) و معنای اعم شامل تمام واجبات مالی شرعی است. ابتدا موارد مختلف وجوهات شرعی را جهت تفکیک معنای اعم از اخص را بررسی اجمالی مینماییم:

• فدیه (عدم انجام برخی وظایف نوعی) : کسی که توانایی روزه گرفتن را ندارد فدیۀ یک مُدّ غذا به مستحقان بر او واجب است.
•  کفاره (کاری که موجب نتیجه نامطلوب است و ممکن است نفس عمل خلاف نبوده باشد) مانند کفارۀ ظهار، قتل خطایی، افطار روزه و…
•  ضمان اموال (آسیب رسانی به اموال غیر) جبران ضرر مالی شخص متضرر است ،مانند قبض در بیع فاسد، اتلاف و غصب و…
•  فداء یا جزاء: منظور از فداء چیزی است که بر محرِم به سبب جنایت شکار در حرم لازم است که میتواند مال، روزه و یا غیره باشد .
•  دیه (آسیب رسانی به نفس و اعضای غیر) دیه مالی است که به ولیدم عوض مقتول داده میشود، مانند: انواع قتل عمد، شبه عمد، خطای محض و اعضا
• خراج : در لغت به این معناست «مالیات ارضی که از زمین یا حاصل مزرعه گرفته میشود؛ یا هر آنچه حاکم از رعایا گیرد؛ و یا آن چیزی است که در حاصل مزروعات گیرند» و در اصطلاح عبارت است از: «حق مالی که دولت اسلامی بر زمین های خاص وضع مینماید» که متعلق آن اراضی صلح، اراضی مفتوح العنوه و اراضی طلوع میباشد .
•  خمس: در لغت به معنای «یک پنجم» و جمع آن «اخماس» است. و در اصطلاح فقه عبارت است از: «حق شرعی مالی واجب در درآمدها، اعم از مجانی یا غیر مجانی، که در مواردی دارای نصاباند، به میزان مشخص ۱/۵.» متعلق آن عبارت است از: ۱.غنائم جنگی ۲. گنج ۳. معادن ۴. غوص ۵. ارباح مکاسب ۶. مال مختلط به حرام ۷. زمینی که ذمی از مسلمان خریده است .
•  زکات اموال (زکات اعیان) در لغت به معنای زیاده و طهارت است، و در اصطلاح فقه نیز عبارت است از: «حق شرعی مالی متعلق به برخی سرمایه ها با نصاب خاص به میزان معین» که متعلق آن نه مورد است: ۱. حیوانات سه گانه) ۱.شتر ،۲. گاو ،۳. گوسفند( و ۲. نقدین) ۴. طلا و ۵. نقره( و ۳. غلات اربع) ۶. گندم ،۷. جو ،۸. کشمش و ۹. خرما).
•  زکات فطره (زکات ابدان) : هنگام غروب شب عید فطر شخص بالغ، عاقل و هوشیار که فقیر و بندۀ کس دیگر نیست، باید برای خودش و کسانی که نانخور او هستند، هر نفری که صاع که تقریباً سه کیلو است، گندم یا جو یا خرما یا کشمش یا برنج یا ذرت و مانند اینها به مستحق بدهد، و اگر پول یکی از اینها را هم بدهد کافی است
• جزیه: در لغت معرب «گزید» است به معنای باج و خراج؛ و معنای اصطلاحی آن عبارت است از: «حق شرعی مالی سرانهای که دولت اسلامی از برخی اهل ذمه دریافت مینماید» که متعلق آن مردان بالغ اهل کتاب در حکومت اسلامیاند .
•  عشر: به مالی گویند که از تجار غیر مسلمان گرفته میشود، و امروزه به گمرک شباهت دارد.
•  

به نظر میرسد برخی موارد فوق با ماهیت غیر مالیاتی خارج از بحثاند:

-در ماهیت فداء اختلاف نظر است و در جمع آنها میتوان آن را امری دایر بر جریمه )اعم از جریمۀ مالی( یا جبران خسارت دانست. فدیه نیز عبارت است از عدم انجام برخی وظایف نوعی، مانند کسی که توانایی روزه گرفتن را ندارد. به همین جهت به جریمه نزدیکتر است ،و میتوان آن دو را از وجوهات به معنای خاص خارج نمود .

• کفاره، تاوان عمل نامطلوب است و همچون فدیه نوعی جریمه تلقی میگردد که از این حیث خارج است.
• ضمان اموال، چنانکه مشخص است جبران ضرر شخص متضرر است و از اینرو، از وجوهات شرعی به معنای خاص خارج بوده و صرفاً مسئولیت بدنی است.
• در ماهیت دیه نیز اختلاف نظر دیده میشود و در جمع آنها میتوان آن را امری دایر بر جریمه یا جبران خسارت و یا ماهیت مزدوج از جریمه و جبران خسارت دانست که به هر صورت خارج از مورد بحث وجوهات شرعی به معنای اخص است.
• خراج، هرچند در نظر برخی از موارد مالیاتهای اسلامی برشمرده شده است، با بررسی دقیقتر روشن میشود که نوعی اجارۀ زمین و در مزارعه از جانب حکومت است تا مالیات .

بر این اساس، خراج نیز از دایرۀ مالیاتی خارج است .

• سایر موارد همچون خمس، زکات اعم از ابدان و اموال، جزیه و عشر، از آنجا که ماهیتاً نوعی مالیات به نظر میرسند، میتوانند در حیطه وجوهات شرعی به معنای اخص قرار بگیرند .